پایان نامه مفهوم دیه (جبران خسارت),پایان نامه مفهوم دیه (جبران خسارت) در حقوق جزایی جمهوری اسلامی ایران,در حقوق جزایی جمهوری اسلامی ایران
مفهوم دیه (جبران خسارت) در حقوق جزایی جمهوری اسلامی ایران فهرست: مقدمهالف) بیان موضوع و انگیزه انتخاب آنب) سوالاتج) فرضیاتد) سابقة پژوهشه) روش تحقیقو) محدودیت‌هاز ) خلاصه و چكیدهح) عبارات اختصاریبخش اول: دیه (تعاریف و مفاهیم و سابقه پیدایش)فصل اول: تعریف دیهمبحث اول: معنای لغوی دیهمبحث دوم: معنای اصطلاحی دیهگفتار اول: مفهوم فقهی دیهگفتار دوم: مفهوم حقوقی دیهگفتار سوم: مفهوم قانونی دیهفصل دوم: سابقة پیدایش دیهمبحث اول: سابقة پیدایش دیه درجهان مبحث دوم: سابقة پیدایش دیه در اسلامبخش دوم: حقوق جزای ایرانفصل اول: قبل از انقلاب اسلامیمبحث اول: از آغاز تا انقلاب مشروطهمبحث دوم: از انقلاب مشروطه تا پیروزی انقلاب اسلامیفصل دوم: بعد از انقلاب اسلامیمبحث اول: حاكمیت قانون راجع به مجازات اسلامی 1361مبحث دوم: حاكمیت قانون مجازات اسلامی 1370بخش سوم: پرداخت دیه در حقوق جزایی (جمهوری اسلامی) ایرانفصل اول: در قانون ایرانفصل دوم: كاربرد حقوقی دیهمبحث اول: مجازات (جنبه كیفری) دیهمبحث دوم: جبران خسارتمبحث سوم: دیه از نظر سیاست كیفری ایران در حال حاضرگفتار اول: قانونگذار الف) مجازات مالیب) جبران خسارتگفتار دوم: ماهیت تركیبی (خاص) دیهگفتار سوم: انعكاس ماهیت حقوقی دیه در آرای قضایی ایرانمبحث چهارم: خسارات زاید بر دیهفصل سوم: مسئول پرداخت و مهلت پرداخت دیهمبحث اول: جانی مبحث دوم: ضمان عاقله مبحث سوم: دولت (بیت‌المال)مبحث چهارم: مهلت پرداخت دیهنتیجه‌گیریپیشنهاداتفهرست منابع و مآخذ======================مقدمهالف) بیان موضوع و انگیزه انتخاب آن حقوق علم زندگی اجتماعی انسانی است. در قرون اخیر افراد در تلاش بوده‌اند تا با ایجاد ضوابط و مقررات در زندگی اجتماعی و گروهی خود در قالب قرارداد اجتماعی به این رویه نظم و سامان بخشند. در این میان عناصری از گذشته‌های دور و ورود آنها به زندگی مدرن امروزی باعث ایجاد تحولات و نگاه‌های جدیدی در عرصه مسائل حقوقی و اجتماعی شده است. دیه (خونبها) نیز یكی از همین موضوعات است. بررسی و دقت در سابقه‌ی اقوام و تمدن‌های بشری گوناگون نشاندهنده‌ی این مطلب است كه پرداخت غرامت از سوی جانی به عنوان مجازات یا جبران خسارت دارای سابقه‌ای طولانی و دراز به قدمت عمر بشر است. این روند كم‌كم با گذشت زمان و ورود عناصر و اجزای تازه وارد مرحله‌ای جدید شد. در دین اسلام كه دین رسمی حكومت جمهوری اسلامی ایران است این نهاد با صراحت و تأكید مورد قبول قرار گرفت و این نشان می‌دهد كه دیه از احكام امضایی اسلام است كه در واقع در راستای ایجاد صلح و صفا در میان خانواده‌ها و قبایل عرب كه از نظر مسائل اجتماعی در سطح بسیار پایین قرار داشتند به وجود آمد و توسط اسلام تأیید شد. این اختلافات به حدی شدید بود كه موجب بروز جنگ در میان قبایل عرب می‌شد و گاه تا سالیان دراز ادامه می‌یافت. به همین دلیل می‌بینیم كه واژه «ثار» (خونخواهی) واژه‌ای مقدس و قابل احترام نزد اعراب جاهلیت بوده است. دیه اساساً برای همه اشخاص یكسان نبوده است و برحسب شأن و مقام و منزلت مقتول متفاوت بوده است. با ظهور اسلام در جزیره‌العرب و گسترش نفوذ اسلام در این منطقه و مناطق اطراف مفاهیم و اعتقادات و مبانی حقوق اسلام كم‌كم در جوامع اطراف گسترش و رشد و اشاعه یافت و آنها یگانه راه سعادت خود را در اجرای احكام دین اسلام می‌دیدند. با گذشت زمان و نفوذ اندیشه‌های جدید حقوقی مردم هم در راستای ایجاد یك سیستم حقوقی منظم و با ثبات سعی در ایجاد یك جامعه متشكل و مترقی در قالب‌های جدید و منطبق با تحولات روز بودند و از آنجا كه انسان موجودی فطرتاً اجتماعی است با تشكیل اجتماعات تلاش داشت تا این نیاز خود را برطرف سازد كه مستلزم ایجاد نظم و حكومت قانون و وضع قوانین و مقررات است تا بدین وسیله قوام و ثبات جامعه حفظ شده و زمینه امنیت فردی و اجتماعی به وجود آید. برهمین اساس قوانین حاكم بر هر جامعه محدودیت‌هایی برای افراد خود و در برابر تجاوز و تعدی بر این محدودیت‌ها واكنشی را در نظر گرفته است؛ بدین صورت حقوق جزا به وجود آمد. در ایران هم با توجه به سابقه وجود اسلام و اهمیت آن در نزد مردم و اجرای آن در جامعه، این امر تجلی یافت و با پیروزی انقلاب اسلامی و حاكمیت قوانین اسلامی محرز و مسلم شد. در میان احكام اسلام، احكام جزایی آن از اهمیت بسیاری برخوردار است چرا كه امروزه به رقیبی برای حقوق غیر آن تبدیل شده است. دیه نیز یكی از این احكام است. نویسنده این اثر علمی تلاش فراوان دارد تا با بررسی و مطالعه سیر تاریخی و وجودی دیه درجهان و اسلام به مطالعه وضعیت این تأسیس حقوقی در حقوق جزای ایران پرداخته تا بتواند نهاد دیه را كه از دیرباز در فقه جایگاه داشته است و باب مهمی را در قانون مجازات اسلامی بخود اختصاص داده است مورد بررسی و دقت قرار دهد و بتواند براساس نتایج علمی و آراء و نظریات حقوقی در تبیین و شناخت این تأسیس اسلامی موفق بوده و بتواند راه‌حلی برای این موضوع كه بیابد و بتواند این نكته را ثابت كند كه حقوق جزایی اسلام دارای ایده‌ها و نكات مهم در برابری و رقابت با حقوق غیرآن است.ب) سؤالات ـ دیه چیست؟2ـ سابقه دیه در جهان چگونه است؟3ـ دیه در دین اسلام و حقوق اسلامی چه جایگاهی دارد؟4ـ آیا دیه در حقوق اسلام یك حكم تأسیسی است؟5ـ مقادیر دیه چیست؟6ـ آیا انواع دیات هم امروزه دارای كاربرد است؟7ـ حقوق ایران چه نگاهی به این تأسیس اسلام دارد؟8ـ عملكرد قضایی حقوق جزای ایران نسبت به این تأسیس اسلامی چگونه است؟9ـ آیا می‌تواند جنبه دوگانه داشته باشد؟10ـ آیا دیه صرفاً یك تأسیس یك بعدی است؟11ـ آیا جانی نسبت به ضرر و زیان مازاد بر دیه مسئولیت دارد؟ج) فرضیاتدر این مورد با توجه به اینكه دیه در سیر تاریخ و پیدایش خوددارای كاربردهای دوگانه خسارت و مجازات بوده است و از آنجایی كه حیطه بحث ما حقوق ایران است این فرضیات مطرح است:1) دیه دارای ماهیت حقوقی است.2) دیه در حقوق ایران یك مجازات است.3) دیه برای جانی یك وجهه كیفری دارد.4) دیه می تواند جنبه دوگانه داشته باشد.5) جانی نسبت به ضرر و زیان مازاد بر دیه مسئولیت دارد.6) مقادیر دیه امروزه قابل تبدیل و تقدیم به پول است.7) اسلام در جهت راحتی پیروان خود و سایرین قابلیت تبدیل دیه به پول رایج را پیش‌بینی كرده است.د) سابقه‌ی پژوهشدر این خصوص باید گفت در این پژوهش علمی بر خلاف سایرین سعی شد تا این تأسیس حقوقی بیشتر از دیدگاه حقوقی و عملی مورد مطالعه قرار گیرد و جنبه های گوناگون عارض بر آن مانند خسارات اضافه وارد بر مجنی علیه كه در كمتر اثری به آن پرداخته شده است مورد دقت و كنكاش قرار گیرد تا بتوانید راه حل عملی برای مشكلات موجود در این زمینه ارائه دهد.هـ) روش تحقیقدر این تحقیق به روش كتابخانه ای از نظرات تمام حقوقدانان و فقها بخصوص فقهای امامیه استفاده می‌شود و تلاش فراوان شده است با مطالعه نظرات و دیدگاه‌های متنوع آنان و استدلال و دیدگاه‌های حقوقی نویسنده پایان‌نامه در این قضیه مطالب به نحو صریح و واضح و حقوقی بیان شود و از آنجایی كه در این میان حقوق جزایی ایران مبنای كار واقع شده است تلاش گردید تا با استفاده از نظرات و آراء قضایی و حقوقی و دیوان عالی كشور در زمینه كاربردی هم این تأسیس حقوقی مورد دقت و كنكاش قرار گیرد تا عمق آن بیشتر برای خواننده مشخص شود.و) محدودیت‌هادر این حیطه با وجود همكاری خوب بخش اداری دانشگاه كارها بخوبی پیشرفت داشت و نویسنده پایان‌نامه تلاش فراوان كرد تا با استفاده از سایر راه‌های ممكن به منابع و مآخذ دسترسی كامل داشته باشد و بتواند اثر علمی به یادماندنی تقدیم آیندگان كند.ز) خلاصه و چكیدهدلیل كار بر روی این موضوع و تحلیل و بررسی جنبه های آن از این امر نشأت می گیرد كه هنوز هم در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران هیچ گونه وحدت نظر و توافقی در مورد جنبة كیفری یا مدنی دیه وجود ندارد و این مطلب نه تنها در سطح حقوقی بلكه در سطح رویه قضایی و دادگاهها نمود عملی و عینی دارد . اگر نگاهی به سابقة دیه و پیدایش آن بیندازیم متوجه می شویم كه این تأسیس حقوقی در جهت جبران خسارت وارده به مجنی علیه و یا اولیای وی بوده است و در واقع ما به ازاء خون ریخته شده مقتول است و بیشتر جنبه خصوصی داشت ولی با تشكیل حكومتها این وضعیت از دیه گرفته شد و سعی شد تا رنگی از مجازات هم به این تأسیس حقوقی داده شود بدین ترتیب مشخص شد كه دیه در واقع ماهیت تركیبی و دو وجهی دارد یعنی از یك سو جانی باید آن را جهت جبران خون ریخته شده مقتول یا مجنی علیه پرداخت كند و از سوی دیگر كیفر است كه بر جانی وضع شده و در مورد او باید به اجرا گذاشته شود . این مطلب موضعی است كه حقوق جزای جمهوری اسلامی ایران آن را مورد قبول قرار داده است . از طرفی حقوق كنونی ایران با استفاده از فقه پویای اسلامی به این موضوع رسیده است كه جانی نسبت به ضررو زیان مازاد بر دیه كه بر مجنی علیه وارد شده است مسئولیت دارد و باید آن را جبران كند و در نظر گرفت كه عدم پذیرش خسارات و ضرروزیان مازاد بر دیه نشاندهندة عدم توجه به واقعیات جامعه و برقراری عدالت است و در نهایت این نكته را به اثبات رساند كه مقادیر تعیین شده عیون ششگانه دیات می تواند در جهت جبران ضررو زیان وارد به مجنی علیه به صورت پول رایج هر كشور اسلامی درآید تا بدین ترتیب تطبیق احكام دین با مقتضیات زمان و مكان محقق شود . بخش اول: دیه (تعاریف و مفاهیم و سابقة پیدایش)فصل اول: تعریف دیه برای درك و شناخت دقیق مفهوم دیه ابتدا آن را از نظر لغوی و سپس از نظر اصطلاحی مورد مطالعه و تعریف قرار می دهیم . مبحث اول: معنای لغوی در ابتدا معنای لغوی دیه را مورد بررسی قرار می دهیم.دیه از ریشه «ودی» به معنی راندن و ردكردن است كه حرف «واو» از اول كلمه حذف شده است و حرف «ها» در آخر كلمه جای گرفته است. دیه را عقل هم معنی كرده‌اند زیرا از معانی عقل، منع است و نهی و دیه مانع جرأت بر ارتكاب جنایت می‌گردد. مراد از دیه شرعاً «ودی» می‌باشد. ودی معانی گوناگون دارد مانند جاری شدن چیزی و نابودی و هلاكت ولی هرگاه به صورت دیه استعمال شود معنای خونبها را می‌دهد. در فارسی هم همین كلمه اخیر بجای كلمه‌ی دیه استفاده می‌شود. در این باره عده‌ای عقیده دارند كه دیه به كسر، حق كشته شده‌ها به جای داد. جمع دیه هم دیات است. محققی در این زمینه می‌گوید:«دیه كسر دال به معنای حق قتل است و جمع آن دیات است كه در اصل ودی مثل وعده بوده است كه «واو» آن حذف و «هاء» به جای آن قرار داده شده است»[1].از آنجایی كه قتل و جنایت غالباً توأم با جاری شدن خون و خونریزی بوده است و خونریزی هم منجر به هلاكت و مرگ می‌گردد بنابراین معنای دیه با معنای ریشه‌ی آن «ودی» متناسب است. نظیر همین مفهوم را دیگر فقها مانند جوهری در صحاح‌اللغه آورده‌اند.در فرهنگ‌های لغت فارسی نیز تعاریف و مضامین مشابهی از دیه شده است مثلاً دیه مالی است كه بدل نفس مقتول به ولی او داده می‌شود و از باب تسمیه به مصدر است و گاه گفته می‌شود به بدل اعضاء مثل دست یا پا و آن را ارش می‌گویند البته ارش به بدل نفس هم گفته می‌شود. به فارسی هم آن را خونبها گویند و عوام آن را پول خون می‌گویند[2]. در جای دیگری در تعریف دیه آمده است:«مالی كه قاتل یا خانواده‌ی او به مقتول می‌پردازند، خونبها»[3]. همانطور كه گفته شد در زبان عربی كلمه عقل به جای دیه به كار رفته است ولی اشاره كردیم كه عقل به معنی منع و نهی است. در توجیه استفاده از این تأسیس به جای دیه گفته شده است چون هنگام تحویل شتران به اولیای دم زانوی آنها را می‌بستند یا بدین جهت كه پرداخت دیه موجب بستن دهان اولیای دم و منع آنان از سرزنش است یا به این دلیل كه پرداخت دیه مانع انتقام‌جویی و خونخواهی عشیره مقتول است به آن عُقل گفته می‌شود. راغب اصفهانی در مفردات در مورد عقل اینگونه نظر دارد:«اصل العقل الامساك و الاستمساك عقل بعیر بالعقال»[4]. عقل اصلاً به معنی منع و بازدارنده است و قاتل را از ارتكاب قتل منع می‌كند و یا به معنی بستن شتر در مقابل خانه ولی دم است كه عقال می‌نامند. نظر دیگر در توجیه وجود عقل به جای دیه این است كه چون در ابتدا شتران را زانو بسته به عنوان دیه تحویل اولیای دم می‌دادند بر اثر كثرت استعمال عقل جایگزین دیه شده به صورتی كه پس از جایگزینی درهم و دینار باز گفته می‌شد: عقلت المقتول. این مطلب در حالی است كه در این زمان دینار و درهم به عنوان دیه تعیین شده است. یكی دیگر از فقها در این باره می‌گوید: «العقل الدیه»[5] عقل به معنی دیه است بدین سبب كه قاتل باید تحمل پرداخت آن بنماید. همانطور كه گفته شد به رغم اینكه كلمه عقل در اصل به معنای منع و نهی بوده است ولی كثرت استعمال و استفاده از آن به جای دیه موجب شده است معنای زیر آن جایگزین معنای حقیقی شود به گونه‌ای كه برخی از فقهای عامه آن را بر دیه ترجیح داده و در كتاب‌ها و آثار فقهی خود بابی را به نام «باب‌العقل» اختصاص داده‌اند. به هر حال دیه و عقل از حیث معنای لغوی مترادف هستند. در كتب فقه امامیه در مقابل بابی به نام «باب الدیات» وجود دارد كه در آن به بحث پیرامون این تأسیس اسلامی و موارد تعلق آن در حقوق اسلامی پرداخته شده است. جمع دیه، دیات است و دیه هم مصدر است. عبارتی وجود دارد به این صورت: «ودی القتیل و دیاً» خونبهای كشته را باید داد و دفع نمود. در ق.م.ا دیه مالی تعریف شده است كه به سبب جنایت بر نفس یا عضو به مجنی علیه یا ولی یا اولیای دم او داده می‌شود (م 294). لفظ مال در این ماده بصورت مطلق به كار رفته است؛ لذا تعریف مزبور مانع نیست زیرا مالی كه موضوع دیه است منحصر در 6 نوع است. این اموال تفضیلاً در مادة 297 ق.م.ا آمده است و در هر صورت مقدار آن در شرع اسلام مشخص و معین شده است. مبحث دوم: معنای اصطلاحی معنای اصطلاحی كلمات به نحوی با معنای لغوی آنها تناسب دارد و اصولاً فقها و حقوقدانان و دانشمندان هر علمی با توجه به موارد استعمال كلمات در معنای لغوی آنها سعی و كوشش دارند تا یك تعریف و مفهوم صحیح و كامل و كاربردی از این كلمات و واژه‌ها و عناوین ارائه دهند. معنای اصطلاحی دیه نیز در این رهگذر با معنای لغوی آن بسیار نزدیك و متجانس است و برای همین مفاهیمی كه حقوقدانان و فقها از این كلمه ارائه كرده‌اند مشابه یكدیگر است كه ما نیز در این میان كوشش داریم به آنها اشاره داشته باشیم تا خوانندگان عزیز از نظریات آنها در این مورد اطلاع یابند. گفتار اول: مفهوم فقهی دیه از آنجایی كه نهادهای حقوقی كیفری اسلام از جمله دیه ریشه در مفهوم فقهی دارند لذا در اینجا برآنیم تا تأسیس دیه را از حیث مفهوم فقهی مورد مطالعه و تحلیل قرار دهیم برای همین ابتدا این نهاد را از دیدگاه قرآن كریم و سپس از دیدگاه فقهای اسلامی مورد مطالعه قرار می دهیم. 1) قرآن كریم از آنجایی كه یكی از منابع مهم فقه اسلامی قرآن كریم است كه مورد قبول و پذیرش تمام مذاهب اسلامی است و مبنا و محتوای حقوق اسلامی از این كتاب آسمانی سرچشمه می‌گیرد لذا در مورد موضوع دیه هم باید به این نكته اشاره كرد كه لفظ دیه فقط دو بار در قرآن مجید در آیه 92 سورة نساء آمده است كه خداوند می‌فرماید: «و ما كان لمومن ان یقتل مؤمنا الا خطا و من قتل مؤمنا خطا فتحریر رقبة مؤمنة و دیه مسلمه الی اهله الا ان یصدقوا فان كان من قوم عدو لكم و هو مؤمن فتحریر رقبة مؤمنة و ان كان من قوم بینكم و بینهم میثاق فدیه مسلمه الی اهله و تحریر رقبة مؤمنة فمن لم یجد فصیام شهرین متابعین توبة من الله و كان الله علیما حكیما». یعنی هیچ مؤمنی را نرسد كه مؤمنی را به قتل رساند مگر آنكه به اشتباه و خطا مرتكب آن شود و در صورتی كه به خطا هم مؤمنی را بكشد باید به كفاره این خطا مؤمنی را آزاد كند و خونبها را به صاحب خون تسلیم كند مگر آنكه دیه را به ورثه قاتل ببخشد و اگر این مقتول با آنكه مؤمن است از قومی است كه با شما دشمن و محاربند در این صورت قاتل دیه (خونبها) ندهد لیكن بر اوست كه بندة مؤمنی را آزاد كند و اگر مقتول از قومی است كه میان شما و آن قوم عهد و پیمان برقرار بوده پس خونبها را به صاحب خون پرداخته و بندة مؤمن به كفاره نیز آزاد كنید و اگر بنده‌ای نیابید باید دو ماه متوالی روزه بدارید. این توبه‌ای است كه از طرف خدا پذیرفته شده است و خداوند به اعمال خلق و جزاء آن آگاه و دانا و به همه امور حكیم است.